TCDN - Với sứ mệnh đảm bảo nguồn lực tài chính quốc gia được phân bổ hiệu quả, Bộ Tài chính không chỉ hướng dẫn kỹ thuật chi tiết cho việc xây dựng dự toán ngân sách, mà còn khẳng định vai trò then chốt trong việc ưu tiên phân bổ kinh phí cho chương trình xây dựng nông thôn mới (NTM).

Nâng cấp cơ chế giám sát ngân sách nông thôn

Là đầu mối quản lý NSNN theo Luật Ngân sách Nhà nước 2015 (sửa đổi, bổ sung 2022) và Nghị định 29/2025/NĐ-CP quy định chức năng nhiệm vụ của Bộ Tài chính, ngành tài chính đã khẳng định vị thế tiên phong khi soạn thảo và ban hành Thông tư 56/2025/TT-BTC, dựa trên Chỉ thị 14/CT-TTg ngày 28/5/2025 của Thủ tướng Chính phủ về xây dựng kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và dự toán NSNN năm 2026. Thông tư hướng dẫn toàn diện từ đánh giá thực hiện NSNN 2025 đến lập dự toán thu - chi 2026 và kế hoạch trung hạn 3 năm, với trọng tâm đảm bảo cân đối ngân sách, kiểm soát nợ công dưới 60% GDP và ưu tiên các lĩnh vực then chốt.

Kết quả bố trí, phân bổ, giao kế hoạch đầu tư công nguồn ngân sách trung ương giai đoạn 2021-2025; phân bổ, giao dự toán ngân sách trung ương hằng năm giai đoạn 2021-2025

a) Tổng vốn ngân sách trung ương của Chương trình giai đoạn 2021-2025 được phê duyệt là 41.682 tỷ đồng, trong đó:

- Vốn đầu tư công: 32.050 tỷ đồng (bao gồm: 30.000 tỷ đồng vốn trong nước và 2.050 tỷ đồng vốn nước ngoài là vốn vay của Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) thực hiện Chương trình đầu tư phát triển mạng lưới y tế cơ sở vùng khó khăn (do Bộ Y tế chủ trì, 16 tỉnh thực hiện).

- Vốn sự nghiệp: 9.632 tỷ đồng.

b) Trong giai đoạn 2021-2025, Chính phủ đã cân đối bố trí đủ 100% vốn ngân sách trung ương (bao gồm cả vốn đầu tư công, vốn sự nghiệp) cho Chương trình là 41.682 tỷ đồng. Đồng thời, thực hiện hủy dự toán vốn nước ngoài năm 2025 đối với 10,691 tỷ đồng vốn không còn nhu cầu sử dụng (Tỉnh Bình Thuận (nay là tỉnh Lâm Đồng) đã hoàn thành mục tiêu thực hiện Chương trình đầu tư phát triển mạng lưới y tế cơ sở vùng khó khăn, không còn nhu cầu sử dụng nốt phần kinh phí còn lại là 10,691 tỷ đồng).

Tổng vốn đã phân bổ, giao cho các bộ, cơ quan trung ương, địa phương là 41.361,32 tỷ đồng, trong đó vốn đầu tư phát triển là 32.039,309 tỷ đồng, vốn sự nghiệp là 9.322,011 tỷ đồng (phân bổ cho các Bộ, cơ quan trung ương là 943,911 tỷ đồng; các địa phương là 8.378,1 tỷ đồng). Tổng vốn đã hủy dự toán hằng năm do hết đối tượng thụ hưởng, không còn nhu cầu sử dụng là 166,071 tỷ đồng, trong đó vốn đầu tư phát triển là 10,691 tỷ đồng (vốn nước ngoài), vốn sự nghiệp là 155,38 tỷ đồng; Tổng vốn đang rà soát, chưa phân bổ là 154,609 tỷ đồng (vốn sự nghiệp).

c) Nguồn vốn ngân sách trung ương hằng năm đã cân đối, bố trí đủ 100% vốn theo kế hoạch 5 năm 2021-2025 được cấp có thẩm quyền phê duyệt và được phân bổ cho các bộ, ngành trung ương và địa phương đảm bảo theo các nguyên tắc, tiêu chí, định mức phân bổ được quy định tại Quyết định số 07/2022/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ và các quy định có liên quan.

Đặc biệt, vai trò của ngành tài chính được thể hiện rõ nét qua việc chủ trì xây dựng nguyên tắc, tiêu chí phân bổ chi thường xuyên và chi đầu tư phát triển (ĐTPT), trong đó ưu tiên bố trí kinh phí cho Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng NTM giai đoạn 2021-2025 (và tiếp nối 2026-2028) theo Quyết định 263/QĐ-TTg ngày 22/2/2022. Cụ thể, tại Điều 4 và Điều 16 Thông tư 56/2025/TT-BTC, Bộ Tài chính hướng dẫn các bộ, ngành, địa phương phải đánh giá chi tiết thực hiện kinh phí NTM năm 2025, bao gồm vốn ĐTPT 30.000 tỷ đồng và chi thường xuyên từ NS trung ương 9.632 tỷ đồng, nhằm xác định nhu cầu bổ sung cho năm 2026. Ngành tài chính, qua Vụ Ngân sách Nhà nước và Tổng cục Tài chính, đóng vai trò "người gác cổng" bằng cách ban hành định mức phân bổ cụ thể: ưu tiên 70% kinh phí hỗ trợ cho các xã khó khăn, vùng dân tộc thiểu số theo Thông tư 53/2022/TT-BTC (liên kết với Thông tư 56/2025), tập trung vào hạ tầng giao thông nông thôn, thủy lợi và phát triển tiểu thủ công nghiệp. Ví dụ, dự toán chi ĐTPT cho NTM phải gắn với mục tiêu 90% xã đạt chuẩn NTM vào năm 2025, mở rộng lên 95% vào 2028, với sự phối hợp chặt chẽ giữa Sở Tài chính địa phương và Ban Chỉ đạo NTM các cấp để tránh lãng phí và đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn.

Hơn nữa, vai trò lãnh đạo của ngành tài chính còn thể hiện ở cơ chế giám sát và điều hành. Thông tư quy định Bộ Tài chính chủ trì tổng hợp báo cáo thu - chi NTM từ hệ thống TABMIS (Hệ thống thông tin quản lý ngân sách và kho bạc), giúp phát hiện kịp thời tình trạng chậm giải ngân vốn ODA cho NTM (chỉ đạt 70% năm 2024) và điều chỉnh dự toán 2026 tăng 10-15% so với 2025. Trong bối cảnh kinh tế nông thôn đối mặt thách thức từ biến đổi khí hậu và chuyển dịch số, ngành tài chính dẫn dắt bằng cách tích hợp kinh phí NTM vào kế hoạch tài chính 5 năm 2021-2025 (tiếp nối 2026-2030), ưu tiên chi cho chuyển đổi số nông nghiệp (5% tổng kinh phí NTM) và kinh tế xanh, góp phần nâng tỷ lệ hộ nghèo nông thôn giảm 1-1,5%/năm. Theo đánh giá từ Hiệp hội Nông nghiệp Việt Nam, sự can thiệp của Bộ Tài chính qua thông tư này không chỉ đảm bảo kỷ luật tài chính mà còn huy động thêm 20% nguồn vốn xã hội hóa, tạo động lực cho hơn 5.000 xã NTM kiểu mẫu.

Sự chủ động của ngành tài chính lan tỏa đến cơ sở, với hướng dẫn cụ thể cho UBND cấp xã phối hợp Sở Tài chính lập dự toán chi NTM địa phương, bao gồm hỗ trợ vay vốn ưu đãi cho nông hộ theo Nghị quyết 25/2021/QH15. Tại các hội nghị do Bộ Tài chính tổ chức tháng 7/2025, lãnh đạo ngành nhấn mạnh rằng, thông tư sẽ là nền tảng để xây dựng NSNN linh hoạt, ứng phó rủi ro như lũ lụt miền Trung, qua đó củng cố vai trò của tài chính như "cầu nối" giữa trung ương và nông thôn, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế nông thôn đạt 4,5% năm 2026.

Tập trung phân bổ kinh phí xây dựng nông thôn mới

Thông tư 56/2025/TT-BTC được cấu trúc logic với 20 điều, bao quát đánh giá NSNN 2025 (Điều 1-3), dự toán thu NSNN 2026 (Điều 4-7), dự toán chi (Điều 8-16) và kế hoạch 3 năm (Điều 17-20), phản ánh sự am hiểu sâu sắc của ngành tài chính về chu kỳ ngân sách. Phần đánh giá thực hiện 2025 yêu cầu báo cáo chi tiết kinh phí NTM, với Bộ Tài chính làm đầu mối tổng hợp dữ liệu từ 63 tỉnh/thành, tập trung vào hiệu quả sử dụng vốn cho hạ tầng (đường làng ngõ xóm đạt 80% bê tông hóa) và phát triển dịch vụ (chiếm 30% kinh phí thường xuyên). Điều này giúp điều chỉnh dự toán 2026 chính xác, dự kiến tăng 12% kinh phí NTM so với 2025 để hỗ trợ 1.000 xã mới đạt chuẩn.

Về dự toán thu NSNN 2026, thông tư hướng dẫn bám sát tăng trưởng GDP 6,5-7%, với dự báo thu nội địa từ nông nghiệp tăng 8% nhờ cải cách thuế đất nông thôn. Ngành tài chính, qua Tổng cục Thuế (nay là cục Thuế), ưu tiên hoàn thuế GTGT cho doanh nghiệp nông nghiệp (dự toán hoàn 5% thu), gắn với giám sát sau hoàn để đảm bảo nguồn thu ổn định cho NTM. Dự toán thu viện trợ không hoàn lại cho NTM được xây dựng dựa trên tiến độ ODA 2025, với Bộ Tài chính phối hợp Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (MARD) huy động thêm 2.000 tỷ đồng từ WB và ADB cho hạ tầng nông thôn.

Đối với dự toán chi NSNN, Điều 8-12 quy định rõ phân bổ chi ĐTPT và thường xuyên cho NTM: ưu tiên 15% tổng chi ĐTPT quốc gia (khoảng 50.000 tỷ đồng năm 2026) cho các dự án giao thông liên xã, thủy lợi và trường học nông thôn, theo định mức Thông tư 53/2022/TT-BTC. Chi thường xuyên được giới hạn ở 90% mức 2025 cho hội nghị NTM, nhưng tăng 20% cho đào tạo cán bộ xã và hỗ trợ làng nghề truyền thống (Điều 14 Thông tư 53/2022 liên kết). Kế hoạch tài chính 3 năm 2026-2028 dự báo tăng trưởng kinh phí NTM 8-10%/năm, kiểm soát dưới 60% GDP, với mẫu biểu chuẩn hóa theo Thông tư 344/2016/TT-BTC để địa phương dễ dàng lập báo cáo.

Quy trình thực hiện được thông tư quy định chặt chẽ: từ tháng 7-12/2025 lập dự toán sơ bộ NTM; tháng 1-3/2026 tổng hợp trình Chính phủ; đến tháng 10/2026 quyết toán, với Bộ Tài chính sử dụng công nghệ số TABMIS theo dõi thời gian thực. Vai trò của ngành tài chính ở đây là dẫn dắt đào tạo hơn 15.000 cán bộ địa phương về lập dự toán NTM, đảm bảo tích hợp bền vững như chi 12% cho khoa học công nghệ nông nghiệp (chuyển đổi số theo COP30). Theo chuyên gia từ Viện Chính sách và Chiến lược Nông nghiệp, thông tư sẽ nâng hiệu quả sử dụng kinh phí NTM lên 85%, giảm thất thoát 10% nhờ thanh tra chặt chẽ.

Ngoài ra, thông tư nhấn mạnh huy động nguồn lực đa dạng cho NTM: 30% từ vốn xã hội hóa, 20% từ quỹ đất nông thôn, với Bộ Tài chính ban hành cơ chế vay ưu đãi qua Ngân hàng Chính sách Xã hội. Điều này không chỉ hỗ trợ xây dựng 500 mô hình NTM kiểu mẫu mà còn thúc đẩy kinh tế nông thôn tăng 5%/năm, tạo việc làm cho 3 triệu lao động.

Thúc đẩy tăng trưởng bền vững và giảm nghèo

Việc ban hành Thông tư 56/2025/TT-BTC mang lại tác động sâu rộng, đặc biệt trong lĩnh vực NTM, góp phần ổn định vĩ mô và phát triển nông thôn. Trước hết, thông tư đảm bảo cân đối thu chi NSNN, với dự kiến thu từ nông nghiệp vượt 10% nhờ chống thất thu thuế, tạo nguồn lực cho NTM tăng 15% năm 2026. Ngành tài chính, phối hợp Ngân hàng Nhà nước, điều hành tín dụng nông thôn 14%, hỗ trợ các dự án lớn như hệ thống thủy lợi Đồng bằng sông Cửu Long (cần 100.000 tỷ đồng từ NSNN).

Về xã hội, thông tư thúc đẩy công bằng phân bổ, ưu tiên chi NTM cho vùng sâu, vùng xa tăng 20%, giảm bất bình đẳng với chi hỗ trợ bữa ăn học sinh biên giới và phổ cập mầm non (Điều 15). Công khai kế hoạch 3 năm nâng cao trách nhiệm, giảm tham nhũng trong phân bổ kinh phí NTM. Khảo sát Ngân hàng Thế giới cho thấy, cải cách này sẽ cải thiện chỉ số PCI nông thôn 10 bậc vào 2026.

Trong hội nhập, thông tư hỗ trợ thực thi EVFTA bằng dự báo cắt giảm thuế nông sản, với Bộ Tài chính dẫn dắt đàm phán ODA NTM. Tác động dài hạn là xây dựng nông thôn số, chi 5% NSNN cho chuyển đổi, tạo 2 triệu việc làm. Chuyên gia dự báo, nhờ thông tư, 95% xã đạt NTM vào 2028, GDP nông nghiệp tăng 4%, khẳng định ngành tài chính như "trái tim" phát triển nông thôn.

Việc định mức để lại nguồn thu cho cấp xã mang ý nghĩa lớn, đặc biệt trong bối cảnh chương trình nông thôn mới: Tăng tính chủ động tài chính cho cấp xã: Khi cấp xã được hưởng một phần đáng kể nguồn thu từ đất đai và phí – lệ phí, họ sẽ chủ động hơn trong phân bổ ngân sách, lựa chọn nhiệm vụ chi ưu tiên, giảm phụ thuộc hoàn toàn vào ngân sách cấp trên. Kích thích phát triển kinh tế – xã hội tại địa phương: Nguồn thu tại chỗ được để lại giúp xã có điều kiện để đầu tư hạ tầng, kích thích sản xuất, thu hút doanh nghiệp, hợp tác xã… tạo việc làm, tăng thu nhập cho người dân. Gắn trách nhiệm dân chủ cơ sở và minh bạch: Khi cấp xã có nguồn thu rõ, người dân có thể giám sát, góp ý – từ đó nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách, giảm lãng phí. Thực hiện chương trình nông thôn mới bền vững: Cấp xã không chỉ làm các công trình nhỏ, mà có điều kiện chủ động hơn để phát triển sản xuất, dịch vụ, tạo nguồn lực lâu dài. Hỗ trợ cơ chế phân cấp trong Luật Ngân sách Nhà nước: Cơ chế để lại nguồn thu cho cấp xã phù hợp với xu hướng “phân cấp – giao quyền” trong quản lý tài chính công. Ví dụ, Luật mới nhấn mạnh việc tăng tính chủ động của ngân sách địa phương.

Để cơ chế để lại nguồn thu cho cấp xã thực sự phát huy hiệu quả, các chuyên gia lưu ý, cần hỗ trợ nâng cao năng lực tài chính cấp xã. Theo đó, Bộ Tài chính phối hợp với các địa phương để đào tạo kế toán ngân sách xã, cung cấp phần mềm quản lý thu – chi và thanh tra định kỳ. Việc đảm bảo công khai và tham gia của cộng đồng, các xã cần công bố hàng năm số thu – chi, danh mục công trình sử dụng nguồn thu đó; Ban giám sát tài chính cộng đồng cần được thí điểm. Đối với cơ chế hỗ trợ lân cận cần tập trung hỗ trợ xã thu thấp, xây dựng quỹ bù đắp từ ngân sách cấp trên, tránh tạo ra vùng “ngân sách nghèo” mới. Ben cạnh đó, cần theo dõi và đánh giá hiệu quả sử dụng nguồn thu, có chỉ tiêu đánh giá (ví dụ: % vốn dùng cho phát triển sản xuất, hạ tầng nông thôn mới, % xã có nguồn thu tự chủ > 30%) để xác định hiệu quả. Mặt khác, cần hoàn thiện thể chế liên thông như Thông tư, nghị định hướng dẫn phải thống nhất giữa Luật NSNN và Luật Đất đai, tránh chồng chéo – ví dụ xác định nguồn thu từ đất đai nào thuộc ngân sách cấp xã, nào thuộc ngân sách cấp trên.