TCDN - Với vai trò là “đầu tàu” trong cơ chế phân bổ vốn của chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới (NTM) 2021-2025, ngành Tài chính không chỉ đảm bảo nguồn lực mà còn thúc đẩy sự phát triển cân bằng, bền vững nông thôn, góp phần đưa 80% số xã đạt chuẩn NTM nâng cao vào cuối giai đoạn 2025.

Lập kế hoạch phân bổ, điều chỉnh phù hợp với địa phương

Chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) xây dựng nông thôn mới (NTM) giai đoạn 2021-2025 là một trong những chiến lược trọng tâm của Đảng và Nhà nước nhằm thúc đẩy phát triển bền vững ở khu vực nông thôn, góp phần thực hiện mục tiêu công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Với tổng nguồn vốn ước tính hơn 2 triệu tỷ đồng (theo Quyết định 263/QĐ-TTg năm 2022), chương trình không chỉ tập trung vào hạ tầng giao thông, thủy lợi, trường học, trạm y tế mà còn hướng tới nâng cao đời sống kinh tế - xã hội, giảm nghèo và bảo vệ môi trường. Trong cơ chế phân bổ vốn này, ngành Tài chính đóng vai trò "đầu tàu", đảm bảo nguồn lực được sử dụng hiệu quả, minh bạch và công bằng. Là cơ quan quản lý ngân sách nhà nước, Bộ Tài chính không chỉ lập kế hoạch phân bổ mà còn giám sát, điều chỉnh để phù hợp với thực tiễn địa phương, góp phần đưa 80% số xã đạt chuẩn NTM nâng cao vào cuối giai đoạn 2025.

Theo Quyết định 263/QĐ-TTg ngày 22/2/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt chương trình, tổng nguồn vốn bao gồm ngân sách trung ương (khoảng 60%), ngân sách địa phương (30%) và vốn huy động xã hội hóa (10%). Quyết định 07/2022/QĐ-TTg ngày 25/3/2022 quy định nguyên tắc, tiêu chí, định mức phân bổ vốn ngân sách trung ương và tỷ lệ vốn đối ứng của ngân sách địa phương, khẳng định vai trò trung tâm của Bộ Tài chính trong việc cân đối và giao kế hoạch. Cụ thể, Bộ Tài chính chủ trì phối hợp với Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường), Bộ Kế hoạch và Đầu tư (nay là Bộ Tài chính) xây dựng phương án phân bổ vốn trung hạn và hàng năm. Tiêu chí phân bổ được xác định dựa trên mục tiêu, nhiệm vụ, nội dung thực hiện và tổng nguồn vốn ngân sách trung ương, ưu tiên các địa bàn khó khăn, tỷ lệ hộ nghèo cao và mức độ hoàn thành chỉ tiêu NTM. Ví dụ, vốn sự nghiệp (chi thường xuyên) được phân bổ theo định mức 1,5-2 tỷ đồng/xã/năm cho các chương trình chuyên đề như phát triển hạ tầng, nông nghiệp sạch. Vốn đầu tư phát triển tập trung vào các dự án trọng điểm như đường giao thông nông thôn (ưu tiên 70% vốn trung ương cho các tỉnh miền núi).

Ngành Tài chính còn đảm bảo tính minh bạch qua cơ chế giám sát chặt chẽ. Văn bản 4205/BTC-NSNN ngày 2/4/2025 của Bộ Tài chính hướng dẫn xử lý tài chính khi tổ chức lại đơn vị hành chính, giúp tránh lãng phí nguồn lực. Đồng thời, Bộ Tài chính phối hợp với Văn phòng Điều phối NTM trung ương để xây dựng hệ thống báo cáo giải ngân trực tuyến, đảm bảo vốn được sử dụng đúng mục đích. Đến nay, cơ chế này đã giúp phân bổ hơn 1,2 triệu tỷ đồng vốn trung ương (đạt 60% kế hoạch), chứng tỏ vai trò "đầu tàu" của ngành Tài chính trong việc điều hành nguồn lực quốc gia.

Ưu tiên phân bổ vốn cho địa bàn trọng điểm

Giai đoạn 2021-2025 chứng kiến những bước tiến đáng kể trong triển khai MTQG NTM, trong đó ngành Tài chính đóng góp quan trọng vào việc phân bổ và giải ngân vốn. Theo báo cáo của Văn phòng Điều phối NTM trung ương, đến tháng 6/2025, Thủ tướng đã giao 23.003 tỷ đồng vốn trung ương cho các chương trình liên quan, đạt 71,6% dự toán Quốc hội. Bộ Tài chính đã chủ trì phân bổ vốn theo nguyên tắc ưu tiên địa bàn trọng điểm: các tỉnh Tây Nguyên và miền núi phía Bắc nhận 40% tổng vốn do tỷ lệ xã nghèo cao (trên 30%). Một minh chứng rõ nét là chương trình chuyên đề "Phát triển hạ tầng nông thôn". Năm 2024, Bộ Tài chính giao 150.000 tỷ đồng, tập trung vào 5.000 km đường liên xã và 2.000 công trình thủy lợi. Tại Quảng Trị, nguồn vốn 195 tỷ đồng đã giúp hoàn thành 80% dự án đường Lâm Đớt - Đông Sơn, góp phần kết nối 5 xã NTM kiểu mẫu. Tương tự, ở Bình Định, vốn đối ứng địa phương (30%) được huy động hiệu quả nhờ hướng dẫn của Bộ Tài chính, đạt giải ngân 85% kế hoạch.

Dưới sự dẫn dắt của ngành Tài chính, MTQG NTM đã đạt nhiều thành tựu ấn tượng. Đến cuối 2024, 70% số xã (hơn 5.000 xã) đạt chuẩn NTM, tăng 15% so với 2020. Vốn phân bổ đã góp phần giảm nghèo nông thôn xuống 5,2%, tạo 2 triệu việc làm mới qua các mô hình kinh tế hợp tác. Tại Agribank – một đối tác chiến lược của Bộ Tài chính – chương trình tín dụng ưu đãi đã giải ngân 100.000 tỷ đồng cho hạ tầng NTM, khẳng định vai trò ngân hàng chủ lực trong huy động vốn xã hội hóa.

Kết quả trên có được là nhờ sự tăng cường phân cấp cho địa phương. Quyết định 07/2022/QĐ-TTg cho phép tỉnh tự chủ 20% vốn đối ứng, giúp các địa bàn như Kon Tum huy động hiệu quả từ doanh nghiệp địa phương. Đồng thời, ứng dụng công nghệ số trong báo cáo giải ngân (hệ thống của Bộ Tài chính) đã giảm 30% thời gian xử lý hồ sơ, minh bạch hóa nguồn vốn.

Tuy nhiên, cơ chế phân bổ vốn vẫn đối mặt thách thức lớn. Thứ nhất, nguồn vốn trung ương hạn chế so với nhu cầu (chỉ 60% tổng vốn), đòi hỏi huy động xã hội hóa mạnh mẽ hơn. Thứ hai, biến động kinh tế toàn cầu (lạm phát, dịch bệnh) làm chậm giải ngân, như trường hợp 79 tỷ đồng vốn DTTS miền núi chỉ đạt 21% ở một số tỉnh. Thứ ba, năng lực quản lý địa phương chưa đồng đều, dẫn đến thất thoát vốn (ước tính 5-7% theo kiểm toán nhà nước).

Bên cạnh đó, tỷ lệ giải ngân chậm là vấn đề nổi bật, tính đến tháng 9/2025, chỉ đạt 58% vốn đầu tư phát triển (theo báo cáo Bộ Tài chính). Nguyên nhân chính là thủ tục hành chính rườm rà, năng lực hấp thụ vốn địa phương yếu và ảnh hưởng dịch bệnh. Ví dụ, tại Quảng Bình, vốn 537 tỷ đồng năm 2025 chỉ giải ngân 40%, dẫn đến dự án đập A Tia (Huế cũ) thi công dang dở. Ngành Tài chính đã kịp thời can thiệp bằng văn bản hướng dẫn rút ngắn thủ tục (Thông tư 45/2021/TT-BTC), nhưng cần tăng cường giám sát để đẩy nhanh tiến độ.

Để phát huy hiệu quả phân bổ vốn, các chuyên gia cho rằng ngành Tài chính cần đóng vai trò tiên phong với các giải pháp cụ thể. Một là, hoàn thiện cơ chế phân bổ linh hoạt hơn, ưu tiên vốn ODA (ADB, World Bank) cho các dự án xanh, như Quyết định 39/2021/QĐ-TTg về vốn vay ADB. Hai là, tăng cường giám sát qua hệ thống dữ liệu lớn, kết nối với Bộ KH&ĐT và NN&PTNT để dự báo rủi ro giải ngân. Ba là, đẩy mạnh hợp tác công-tư (PPP), khuyến khích doanh nghiệp tham gia qua ưu đãi thuế (theo Luật Đầu tư 2020). Bốn là, đào tạo nâng cao năng lực cho cán bộ địa phương về quản lý tài chính công, nhằm đạt giải ngân 95% vào 2025. Năm là, tích hợp MTQG NTM với các chương trình khác (giảm nghèo bền vững, dân tộc thiểu số miền núi) để tối ưu nguồn lực, như hướng dẫn tại văn bản 4205/BTC-NSNN.

Trên cơ sở tổng kết giai đoạn 2021–2025, Chính phủ đang giao Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với Bộ Tài chính xây dựng Chương trình MTQG xây dựng NTM và giảm nghèo bền vững giai đoạn 2026–2030, theo hướng tích hợp và tinh gọn. Định hướng sắp tới là xây dựng cơ chế tài chính xanh, kinh tế tuần hoàn và chuyển đổi số nông thôn – trong đó, ngành Tài chính tiếp tục giữ vai trò điều tiết vĩ mô, hoàn thiện chính sách đầu tư, chi tiêu công và quản lý nợ công phù hợp với mục tiêu phát triển bền vững. Theo đó, các công cụ như ngân sách điện tử, cơ sở dữ liệu tài chính liên thông, và các quỹ đầu tư xã hội sẽ được đẩy mạnh, tạo hành lang pháp lý thuận lợi để doanh nghiệp, hợp tác xã, cộng đồng dân cư tham gia sâu hơn vào công cuộc phát triển nông thôn.