TCDN - Bài viết tập trung phân tích sâu vai trò trung tâm của kinh tế tuần hoàn trong tiến trình phát triển bền vững, thông qua việc tổng hợp cơ sở lý thuyết, dữ liệu thực nghiệm và các nghiên cứu tình huống cụ thể ở nhiều quốc gia.

Tóm tắt:

Kinh tế tuần hoàn được xem là một mô hình kinh tế hiện đại và bền vững, hướng tới việc sử dụng hiệu quả các nguồn tài nguyên thông qua hoạt động tái sử dụng, tái chế và giảm thiểu chất thải, thay thế cho mô hình tuyến tính truyền thống “khai thác – sản xuất – tiêu dùng – thải bỏ”. Đây không chỉ là một xu hướng phát triển mà còn là giải pháp mang tính chiến lược nhằm ứng phó với những thách thức toàn cầu đang ngày càng nghiêm trọng như biến đổi khí hậu, suy giảm tài nguyên thiên nhiên và ô nhiễm môi trường.

Bài viết tập trung phân tích sâu vai trò trung tâm của kinh tế tuần hoàn trong tiến trình phát triển bền vững, thông qua việc tổng hợp cơ sở lý thuyết, dữ liệu thực nghiệm và các nghiên cứu tình huống cụ thể ở nhiều quốc gia. Kết quả nghiên cứu cho thấy, mô hình này không chỉ giúp giảm áp lực lên môi trường mà còn mở ra những cơ hội kinh tế mới, tạo việc làm xanh, nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng và thúc đẩy sự chuyển đổi sang nền kinh tế xanh toàn diện.

Đối với Việt Nam, nghiên cứu đề xuất nhiều chiến lược triển khai phù hợp, từ hoàn thiện khung chính sách, đổi mới mô hình sản xuất, đến nâng cao nhận thức cộng đồng. Tác giả nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nhân rộng các mô hình thành công, tăng cường hợp tác công – tư và ứng dụng công nghệ tiên tiến để xây dựng hệ sinh thái kinh tế tuần hoàn hiệu quả. Qua đó, kinh tế tuần hoàn được khẳng định là chìa khóa để Việt Nam hướng tới phát triển bền vững, vừa đảm bảo tăng trưởng kinh tế vừa gìn giữ môi trường cho các thế hệ tương lai.

1. Đặt vấn đề

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và công nghiệp hóa nhanh chóng, mô hình kinh tế tuyến tính truyền thống đang đẩy Trái Đất đến bờ vực cạn kiệt tài nguyên và khủng hoảng môi trường. Theo Báo cáo của Liên Hợp Quốc về Phát triển Bền vững năm 2023, hơn 80% tài nguyên thiên nhiên bị khai thác vượt mức tái tạo, dẫn đến mất đa dạng sinh học và biến đổi khí hậu nghiêm trọng [1]. Kinh tế tuần hoàn (circular economy) nổi lên như một giải pháp đột phá, chuyển đổi từ việc khai thác tuyến tính sang vòng lặp khép kín: tái sử dụng, sửa chữa, tái chế và phục hồi. Khái niệm này được Ellen MacArthur Foundation định nghĩa là "hệ thống kinh tế nhằm loại bỏ chất thải và ô nhiễm, giữ sản phẩm và vật liệu trong sử dụng, và tái sinh hệ thống tự nhiên" [2].

Vấn đề đặt ra là làm thế nào để kinh tế tuần hoàn trở thành chìa khóa mở ra phát triển bền vững? Tại Việt Nam, với tốc độ đô thị hóa cao và ngành công nghiệp phát triển mạnh, lượng chất thải rắn tăng 10-12% hàng năm, trong khi tỷ lệ tái chế chỉ đạt khoảng 10-15% [3]. Các nghiên cứu từ Ngân hàng Thế giới chỉ ra rằng, áp dụng kinh tế tuần hoàn có thể tiết kiệm tới 4,5 nghìn tỷ USD toàn cầu vào năm 2030 thông qua giảm chi phí nguyên liệu và tạo việc làm mới [4]. Tuy nhiên, thách thức lớn là sự thiếu đồng bộ về chính sách, công nghệ và nhận thức. Bài báo này nhằm làm rõ cơ sở lý thuyết, phân tích thực tiễn và đề xuất giải pháp, dựa trên các tài liệu uy tín để khẳng định kinh tế tuần hoàn không chỉ là xu hướng mà là nhu cầu cấp thiết cho sự sống còn của hành tinh.

Sự cấp bách của vấn đề càng được nhấn mạnh qua đại dịch COVID-19, khi chuỗi cung ứng tuyến tính bị gián đoạn, lộ rõ điểm yếu của mô hình phụ thuộc vào tài nguyên hữu hạn. Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), chuyển sang kinh tế tuần hoàn có thể giảm phát thải khí nhà kính lên đến 45% vào năm 2050 [5]. Tại châu Âu, Chỉ thị Kinh tế Tuần hoàn của EU đã thúc đẩy tái chế 65% chất thải đô thị vào năm 2025 [6]. Việt Nam, với cam kết tại COP26 về Net Zero 2050, cần học hỏi để tích hợp mô hình này vào Chiến lược Phát triển Kinh tế - Xã hội. Hơn nữa, sự gia tăng dân số đô thị và tiêu dùng ở các nước đang phát triển như Việt Nam làm trầm trọng hóa vấn đề, đòi hỏi một cuộc cách mạng kinh tế để cân bằng giữa tăng trưởng và bảo vệ môi trường.

2. Nội dung nghiên cứu

2.1. Cơ sở lý thuyết của kinh tế tuần hoàn

Kinh tế tuần hoàn được xây dựng trên nền tảng ba nguyên tắc cốt lõi: loại bỏ chất thải và ô nhiễm từ thiết kế, giữ sản phẩm và vật liệu trong sử dụng càng lâu càng tốt, và tái sinh hệ thống tự nhiên [2]. Những nguyên tắc này không chỉ là khung lý thuyết mà còn là kim chỉ nam cho thiết kế hệ thống kinh tế, nơi mọi quy trình sản xuất được lập kế hoạch để tránh lãng phí ngay từ đầu. Khái niệm này bắt nguồn từ các nhà tư tưởng tiên phong như Kenneth Boulding với lý thuyết "kinh tế không gian tàu vũ trụ" năm 1966, nơi ông ví Trái Đất như một con tàu khép kín, không có nguồn tài nguyên vô tận từ vũ trụ, buộc phải tái sử dụng mọi thứ một cách hiệu quả [7]. Boulding nhấn mạnh sự khác biệt giữa "cowboy economy" – khai thác hoang dã – và "spaceman economy" – bảo tồn và tái tạo, đặt nền móng cho việc chuyển đổi từ tăng trưởng tuyến tính sang mô hình cân bằng động, nơi dòng chảy tài nguyên được duy trì liên tục qua các vòng lặp.

Tiếp nối, Walter Stahel trong những năm 1970 phát triển khái niệm "vòng lặp dài hạn" và "Product-Life Factor" (PLF), đo lường hiệu quả bằng cách tính toán giá trị sản phẩm qua thời gian sử dụng so với chi phí thay thế mới [8]. Stahel lập luận rằng việc sửa chữa, nâng cấp và tái sử dụng có thể tăng lợi nhuận gấp đôi mà không cần đầu tư lớn vào nguyên liệu thô, dẫn đến mô hình "Performance Economy" nơi dịch vụ thay thế sở hữu – ví dụ, leasing thiết bị thay vì mua đứt, khuyến khích bảo trì và giảm chất thải. Lý thuyết này được mở rộng qua các công cụ phân tích như Life Cycle Assessment (LCA), đánh giá tác động môi trường từ khai thác đến tái chế, giúp xác định các điểm nóng ô nhiễm và tối ưu hóa chuỗi giá trị.

Lý thuyết kinh tế tuần hoàn đối lập gay gắt với kinh tế tuyến tính, vốn dựa trên ảo tưởng tăng trưởng vô hạn trong hệ tài nguyên hữu hạn, dẫn đến "nghịch lý Jevons" – cải thiện hiệu suất không giảm tiêu thụ mà kích thích khai thác thêm [9]. Trong thời đại số, nghịch lý này thể hiện qua việc công nghệ tiết kiệm năng lượng thúc đẩy tiêu dùng lớn hơn, tăng phát thải thay vì giảm. Mô hình tuần hoàn khắc phục bằng thiết kế mô-đun hóa, cho phép tháo rời sản phẩm dễ dàng để tái sử dụng bộ phận, kết hợp với biomimicry – bắt chước tự nhiên nơi chất thải của quá trình này trở thành đầu vào cho quá trình khác. Theo McKinsey, mô hình này có thể tạo 4,5 nghìn tỷ USD giá trị hàng năm bằng cách giảm chi phí nguyên liệu thô chiếm 45% sản xuất, đặc biệt trong ngành điện tử nơi tái chế kim loại quý đáp ứng 40% nhu cầu toàn cầu [10].

Tại Việt Nam, lý thuyết được thể hiện qua Luật Bảo vệ Môi trường 2020 với Extended Producer Responsibility (EPR), buộc doanh nghiệp chịu trách nhiệm toàn vòng đời sản phẩm [3]. Mô hình Cradle to Cradle (C2C) của McDonough phân loại vật liệu thành "biological nutrients" phân hủy sinh học và "technical nutrients" tái sử dụng vô hạn, thúc đẩy upcycling – nâng cấp chất thải thành sản phẩm cao cấp hơn [11]. C2C đã được áp dụng trong ngành thời trang, giảm 99% nước và 70% năng lượng. Lý thuyết còn tích hợp kinh tế học hành vi, khuyến khích tiêu dùng ý thức qua mô hình chia sẻ, giảm bất bình đẳng bằng cách dân chủ hóa tiếp cận tài nguyên.

Hơn nữa, kinh tế tuần hoàn liên kết chặt chẽ với Mục tiêu Phát triển Bền vững (SDGs), đặc biệt SDG 12 về tiêu dùng bền vững, và SDG 8 về việc làm tử tế. Các nghiên cứu bổ sung tích hợp công nghệ như AI dự đoán nhu cầu tái chế và blockchain theo dõi nguồn gốc vật liệu, tăng độ tin cậy vòng lặp. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu, lý thuyết nhấn mạnh phục hồi hệ sinh thái qua regenerative design, nơi nông nghiệp tuần hoàn tái tạo đất đai. Cơ sở lý thuyết không chỉ khoa học mà còn đạo đức, thúc đẩy công bằng toàn cầu bằng cách giảm phụ thuộc tài nguyên từ các nước nghèo. Tóm lại, đây là khung toàn diện, kết hợp kinh tế, sinh thái và xã hội, hướng tới nền kinh tế kiên cường trước khủng hoảng.

2.2. Thực tiễn áp dụng và phân tích dữ liệu

Thực tiễn kinh tế tuần hoàn đã chứng minh hiệu quả qua hàng loạt case study từ quy mô doanh nghiệp đến quốc gia, minh họa khả năng chuyển đổi thực tế. Tại Hà Lan, "Circular Textile Valley" tái chế 70% quần áo thải, giảm 2,5 triệu tấn CO2/năm bằng upcycling nhà máy dệt [12]. Mud Jeans cho thuê jeans tái chế, tăng doanh thu 300%. Đức dẫn đầu với BMW tái sử dụng 95% vật liệu xe, tiết kiệm 1 tỷ EUR/năm. Philips' "Pay-per-Lux" cung cấp dịch vụ ánh sáng, giảm năng lượng 50%.

Bảng này minh họa Hà Lan dẫn đầu nhờ EPR và công nghệ, giảm CO2 tương đương 1 triệu xe, tạo 7.5 tỷ EUR từ thị trường mới với ROI 5:1. Đức tận dụng quy mô ô tô, Volkswagen tái pin lithium giảm nhập khẩu 30%. Pháp tiến bộ nhưng thiếu hạ tầng nông thôn, EU trung bình lộ rõ bất đồng đều, đòi hỏi Green Deal thống nhất. Dữ liệu khẳng định đầu tư tuần hoàn sinh lời cao.

Châu Á tiềm năng lớn với việc làm xanh, tiết kiệm 1.2 tỷ tấn giảm khai thác 20%, giảm nhựa đại dương. Toàn cầu 6 triệu việc thúc đẩy hòa nhập.

Bảng cho thấy bao bì thấp nhưng tiềm năng cao, tiết kiệm 100 tỷ USD qua thay thế nhựa nguyên sinh. Tiêu dùng tăng nhờ EPR, ô tô qua thiết kế mô-đun. Toàn cầu 700 tỷ USD nhấn mạnh quy mô, giảm 300 triệu tấn tránh ô nhiễm.

Tại Việt Nam, Unilever tái chế 80% bao bì, TP.HCM "Zero Waste" đạt 25% hữu cơ. Áp dụng rộng tiết kiệm 2-3% GDP, tạo 100.000 việc. Nhật Bản 84% tái chế qua 3R, Toyota Kaizen không thải. McKinsey dự thị trường 1,8 nghìn tỷ USD 2030, mô hình input-output giảm biến động giá 30%.

2.3. Thách thức, giải pháp và triển vọng tại Việt Nam

Mặc dù tiềm năng to lớn, kinh tế tuần hoàn tại Việt Nam đối mặt với vô vàn thách thức đa chiều, đòi hỏi cách tiếp cận toàn diện và kiên trì. Đầu tiên là rào cản tài chính: chi phí đầu tư ban đầu cho công nghệ tái chế hiện đại, như hệ thống phân loại chất thải tự động bằng AI hoặc nhà máy upcycling, có thể lên đến hàng chục triệu USD, khiến các doanh nghiệp nhỏ và vừa (SMEs) – chiếm 98% nền kinh tế – e ngại và tiếp tục phụ thuộc vào phương pháp thủ công lạc hậu. Hạ tầng yếu kém, với chỉ 20% chất thải được xử lý đúng cách, dẫn đến tình trạng chôn lấp bừa bãi gây ô nhiễm nguồn nước và đất đai, đặc biệt ở các khu vực đô thị hóa nhanh như TP.HCM và Hà Nội. Vấn đề nhận thức cộng đồng vẫn là trở ngại lớn: đa số người dân quen với văn hóa "dùng một lần rồi vứt", thiếu ý thức phân loại rác tại nguồn, dẫn đến chất lượng tái chế thấp và tỷ lệ thu gom không hiệu quả. Hơn nữa, chuỗi cung ứng phân mảnh, thiếu sự phối hợp giữa nhà sản xuất, nhà phân phối và đơn vị tái chế, làm gián đoạn dòng chảy vật liệu ngược chiều. Thách thức lao động thể hiện qua lực lượng trẻ nhưng thiếu kỹ năng chuyên sâu về thiết kế tuần hoàn hoặc vận hành máy móc 4.0, trong khi biến đổi khí hậu làm trầm trọng hóa bằng lũ lụt phá hủy cơ sở hạ tầng tái chế ở Đồng Bằng Sông Cửu Long.

Để vượt qua, giải pháp cần được triển khai đa tầng, bắt đầu từ chính sách nhà nước làm nền tảng. Chính phủ nên ưu tiên xây dựng khung pháp lý chặt chẽ hơn, mở rộng EPR với các biện pháp chế tài nghiêm khắc và ưu đãi hấp dẫn như giảm thuế thu nhập doanh nghiệp lên đến 50% cho dự án tuần hoàn, đồng thời thành lập quỹ hỗ trợ lãi suất thấp dành riêng cho SMEs đầu tư công nghệ xanh. Hợp tác công-tư (PPP) cần được thúc đẩy mạnh mẽ, ví dụ qua các khu công nghiệp tuần hoàn thí điểm như VSIP hoặc Amata, nơi doanh nghiệp chia sẻ năng lượng dư thừa và chất thải làm nguyên liệu đầu vào, tạo hệ sinh thái nội bộ giảm lãng phí 40-50%. Đầu tư hạ tầng số hóa là chìa khóa: triển khai ứng dụng di động theo dõi chất thải thời gian thực, kết nối hộ gia đình với trung tâm tái chế, và sử dụng blockchain để chứng nhận nguồn gốc sản phẩm tái chế, tăng giá trị xuất khẩu. Giáo dục và nâng cao nhận thức phải là chiến lược dài hơi: tích hợp môn học kinh tế tuần hoàn vào chương trình phổ thông và đại học, tổ chức chiến dịch truyền thông quốc gia với sự tham gia của influencer và doanh nghiệp lớn, nhằm thay đổi hành vi từ phân loại rác hàng ngày đến ưu tiên mua sản phẩm bền vững. Đào tạo nghề cần mở rộng, hợp tác với các tổ chức quốc tế để đưa về chuyên gia, tập trung vào phụ nữ và nông dân – nhóm dễ bị tổn thương – để tạo việc làm địa phương, giảm di cư đô thị.

Về công nghệ, Việt Nam nên ưu tiên nhập khẩu và nội địa hóa các giải pháp 4.0 như robot phân loại rác quang học, có khả năng xử lý 10 tấn/giờ với độ chính xác 95%, hoặc công nghệ pyrolysis chuyển chất thải nhựa thành nhiên liệu sạch. Trong nông nghiệp – chiếm 40% lao động – áp dụng mô hình tuần hoàn qua nông trại khép kín, tái sử dụng phụ phẩm lúa gạo thành phân bón hữu cơ hoặc bio-plastic từ tinh bột sắn, không chỉ giảm nhập khẩu phân bón hóa học mà còn tăng năng suất 20-30% nhờ đất đai phục hồi. Đối với ngành dệt may – xuất khẩu hàng tỷ USD – thúc đẩy thiết kế mô-đun cho quần áo dễ tháo rời, hợp tác với các thương hiệu quốc tế như H&M để xây dựng nhà máy tái chế sợi, biến Việt Nam thành trung tâm thời trang tuần hoàn châu Á. Trong điện tử, tập trung thu gom pin lithium từ xe máy điện, tái chế để sản xuất pin mới, giảm phụ thuộc Trung Quốc và tạo chuỗi giá trị nội địa.

Triển vọng tại Việt Nam vô cùng sáng sủa nếu hành động quyết liệt, với lợi thế dân số trẻ, vị trí địa lý chiến lược và các hiệp định thương mại tự do như EVFTA, CPTPP đòi hỏi tiêu chuẩn xanh cao. Chiến lược Tăng trưởng Xanh 2021-2030 có thể được nâng tầm thành kế hoạch quốc gia toàn diện, nhắm đến 30% GDP từ kinh tế tuần hoàn vào 2040, bắt đầu từ các tỉnh thí điểm như Bình Dương với khu công nghiệp không thải. Học hỏi từ Kalundborg Symbiosis của Đan Mạch, Việt Nam có thể xây dựng mạng lưới doanh nghiệp trao đổi chất thải – ví dụ, nhiệt dư từ nhà máy thép làm khô bùn thải cho nhà máy giấy – tiết kiệm hàng triệu lít nước và tấn CO2. Trong du lịch, phát triển mô hình "zero waste resorts" ở Phú Quốc, sử dụng năng lượng tái tạo và tái chế nước thải, thu hút du khách xanh và tạo doanh thu bền vững. Xã hội học, kinh tế tuần hoàn thúc đẩy bình đẳng: đào tạo phụ nữ tái chế thủ công thành nghệ nhân upcycling, bán sản phẩm trên nền tảng số, giảm nghèo nông thôn. Về dài hạn, đến 2050, mô hình này hỗ trợ Net Zero bằng cách giảm 50% phát thải qua năng lượng tuần hoàn từ chất thải sinh học. Thách thức văn hóa – từ tiêu dùng lãng phí sang ý thức chia sẻ – đòi hỏi sự lãnh đạo từ chính phủ, doanh nghiệp và cộng đồng, biến Việt Nam thành hình mẫu cho các nước đang phát triển. Với đầu tư chiến lược, kinh tế tuần hoàn không chỉ giải quyết khủng hoảng mà còn mở ra kỷ nguyên thịnh vượng xanh, nơi tăng trưởng hài hòa với thiên nhiên.

3. Kết luận

Kinh tế tuần hoàn khẳng định vị thế là chìa khóa cho phát triển bền vững, chuyển đổi từ khai thác phá hoại sang tái sinh hài hòa. Thông qua lý thuyết vững chắc, dữ liệu thực tiễn phong phú với các bảng phân tích sâu và giải pháp khả thi chi tiết, bài báo chứng minh mô hình này mang lại lợi ích kinh tế khổng lồ, giảm ô nhiễm, tạo việc làm và thúc đẩy công bằng xã hội. Việt Nam cần hành động khẩn trương: hoàn thiện chính sách, đầu tư công nghệ, nâng cao nhận thức và xây dựng hệ sinh thái hợp tác để đạt Net Zero 2050. Chỉ khi áp dụng rộng rãi và kiên trì, chúng ta mới bảo vệ hành tinh cho thế hệ mai sau, biến thách thức môi trường thành động lực cho sự thịnh vượng lâu dài.

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] United Nations, "The Sustainable Development Goals Report 2023", UN Publications, 2023.

[2] Ellen MacArthur Foundation, "Completing the Picture: How the Circular Economy Tackles Climate Change", 2019.

[3] Bộ Tài nguyên và Môi trường Việt Nam, "Báo cáo Quản lý Chất thải Rắn 2022", 2023.[4] World Bank, "What a Waste 2.0: A Global Snapshot of Solid Waste Management to 2050", 2018 (cập nhật 2022).

[5] OECD, "Global Material Resources Outlook to 2060", 2020 (cập nhật 2023).

[6] European Commission, "Circular Economy Action Plan", 2020.

[7] Boulding, K. E., "The Economics of the Coming Spaceship Earth", 1966.

[8] Stahel, W. R., "The Performance Economy", 2008.

[9] Alcott, B., "Jevons' Paradox", Ecological Economics, 2005.

[10] McKinsey & Company, "The Circular Economy: Moving from Theory to Practice", 2017.

[11] McDonough, W., & Braungart, M., "Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things", 2002.

[12] Circle Economy, "Netherlands Circular Economy Report 2022", 2022.

Lê Thị Tường Vi

Tổ chức Giáo dục FPT

Tạp chí in số tháng 10/2025