TCDN - Việc kiểm soát của Nhà nước đối với doanh nghiệp hiện nay được thực hiện thông qua nhiều phương thức khác nhau, trong đó thanh tra, kiểm tra. Phương thức này đã giúp doanh nghiệp hiểu và thực hiện tốt hơn các quy định của pháp luật về chuyên môn - kỹ thuật trong từng ngành, lĩnh vực.

TÓM TẮT:

Việc kiểm soát của Nhà nước đối với doanh nghiệp hiện nay được thực hiện thông qua nhiều phương thức khác nhau, trong đó thanh tra, kiểm tra. Phương thức này đã giúp doanh nghiệp hiểu và thực hiện tốt hơn các quy định của pháp luật về chuyên môn - kỹ thuật trong từng ngành, lĩnh vực. Nhiều địa phương đã áp dụng sáng tạo các quy định của pháp luật về xây dựng kế hoạch thanh tra. Một số ngành, lĩnh vực đã có những chuyển biến tương đối rõ nét về căn cứ, cách thức kiểm tra theo hướng tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp mà vẫn bảo đảm chất lượng, hiệu quả của hoạt động kiểm tra chuyên ngành. Qua đó, góp phần cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập.

Tuy nhiên, trên thực tế hoạt động thanh tra doanh nghiệp cũng tồn tại không ít hạn chế, bất cập cần được khắc phục. Trên cơ sở phản ánh tình hình thanh tra doanh nghiệp và chỉ ra một số bất cập, tác giả đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả công tác này.

1. Thực trạng thanh tra doanh nghiệp

Theo báo cáo của Thanh tra Chính phủ, năm 2023 toàn ngành Thanh tra đã triển khai 7.689 cuộc thanh tra hành chính và 193.744 cuộc thanh, kiểm tra chuyên ngành. Qua thanh tra phát hiện vi phạm về kinh tế hơn 257,7 nghìn tỷ đồng, 616 ha đất; trong đó kiến nghị thu hồi hơn 188,6 tỷ và 166 ha đất; xuất toán, loại khỏi giá trị quyết toán do chưa thực hiện đúng quy định và đề nghị cấp có thẩm quyền xem xét và xử lý hơn 69 nghìn tỷ đồn, 451 ha đất; ban hành 126.158 quyết định xử phạt vi phạm hành chính của tổ chức, cá nhân với số tiền hơn 6,4 nghìn tỷ đồng; kiến nghị xem xét, xử lý hành chính 7.524 tập thể và 7.944 cá nhân; chuyển cơ quan điều tra xem xét, xử lý 497 vụ, 490 đối tượng.

Hàng năm Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) tổ chức công bố Báo cáo thường niên "Chỉ số Năng lực cạnh tranh cấp tỉnh" (PCI). Việc công bố Báo cáo thường niên PCI các tỉnh là nguồn thông tin tham khảo hữu ích cho các tỉnh, thành phố cũng như các nhà hoạch định chính sách có thể xác định những ưu điểm, tồn tại trong điều hành kinh tế từ đó, tìm ra những giải pháp hiệu quả nhất trong thời gian tới.

Chỉ số PCI bao gồm 10 chỉ số thành phần, bao quát những lĩnh vực chính của điều hành kinh tế của các tỉnh, thành phố có liên quan tới sự phát triển của doanh nghiệp. Theo đó, một địa phương được coi là có chất lượng điều hành tốt khi có: Chi phí gia nhập thị trường thấp; tiếp cận đất đai dễ dàng và sử dụng đất ổn định; môi trường kinh doanh minh bạch và thông tin kinh doanh công khai; chi phí không chính thức thấp; thời gian thanh tra, kiểm tra và thực hiện các quy định, thủ tục hành chính nhanh chóng; môi trường cạnh tranh bình đẳng; chính quyền tỉnh năng động, sáng tạo trong giải quyết vấn đề cho doanh nghiệp; dịch vụ hỗ trợ doanh nghiệp phát triển, chất lượng cao; chính sách đào tạo lao động tốt; thủ tục giải quyết tranh chấp công bằng, hiệu quả và an ninh trật tự được duy trì.

Kết quả khảo sát của Dự án PCI 2022 cho thấy, tỷ lệ doanh nghiệp phải đón tiếp từ 3 đoàn thanh tra trở lên trong năm 2022 đã giảm còn 7,39%. Đây là sự thay đổi lớn nếu xem xét diễn tiến chỉ tiêu này trong các năm từ năm 2017 đến năm 2022. Năm 2017, tỷ lệ này lên đến gần 22%. Tương tự, tỷ lệ doanh nghiệp báo cáo tình trạng trùng lặp nội dung thanh tra, kiểm tra trong năm 2022 là 6,69%, giảm từ mức 13,46% của năm 2017. Ở một khía cạnh khác, thời điểm năm 2017, khoảng 19% doanh nghiệp cho rằng hoạt động thanh tra, kiểm tra tạo cơ hội cho cán bộ nhũng nhiễu doanh nghiệp thì đến năm 2022 tỷ lệ này giảm còn gần 10%.

Bên cạnh đó, công tác phòng, chống tham nhũng là một trong những trọng tâm của Đảng và chính quyền các cấp trong nhiều năm gần đây. Có thể thấy rằng, giai đoạn 2016-2022 chứng kiến tình trạng trả chi phí không chính thức giảm đáng kể. Năm 2016, kết quả khảo sát PCI cho thấy khoảng 66% doanh nghiệp có chi trả chi phí không chính thức; đến năm 2022, con số này ở mức 42,6%, giảm hơn 23 điểm phần trăm. Quy mô của khoản chi chi phí không chính thức cũng đã giảm đáng kể trong cùng kỳ. Nếu trong năm 2016, 9,1% doanh nghiệp dành hơn 10% doanh thu cho chi phí không chính thức, thì năm 2022 giá trị này chỉ còn khoảng 3,8% doanh nghiệp. Tỷ lệ doanh nghiệp đồng ý rằng “chi phí không chính thức ở mức chấp nhận được” đạt gần 89%, mức cao nhất kể từ năm 2013 đến nay.

Mức độ phổ biến của chi phí không chính thức trong một số lĩnh vực cụ thể tiếp tục xu hướng giảm đã ghi nhận trong PCI 2021. Cụ thể, tỷ lệ doanh nghiệp cho biết có chi trả chi phí không chính thức cho cán bộ thanh, kiểm tra đã giảm đáng kể từ con số 20,9% năm 2021 xuống còn 14% năm 2022. Tỷ lệ doanh nghiệp đồng ý với nhận định “việc ‘chi trả hoa hồng’ là cần thiết để có cơ hội thắng thầu” giảm nhẹ từ mức 36,8% năm 2021 còn 36.3% trong năm 2022. Tỷ lệ doanh nghiệp lo ngại tình trạng “chạy án” nên không đưa vụ việc tranh chấp ra tòa án cũng giảm hơn 5,3 điểm phần trăm từ mức 21,4% năm 2021 xuống 16,1% vào năm 2022.

Tuy nhiên, một dấu hiệu đáng lo ngại là tỷ lệ doanh nghiệp đồng ý với nhận định “tình trạng nhũng nhiễu khi giải quyết các thủ tục cho doanh nghiệp là phổ biến” lại tăng đáng kể trong năm 2022 lên mức 71,7% (so với mức 57,4% năm 2021). Hiện tượng này cần được đánh giá kỹ lưỡng hơn về nguyên nhân để có giải pháp phù hợp trong thời gian tới.

2. Một số bất cập

Hiện việc phân định hoạt động thanh tra, kiểm tra nói chung vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau. Có thể hiểu “thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp là hoạt động của cơ quan quản lý Nhà nước có thẩm quyền, nhằm xem xét, đánh giá việc chấp hành pháp luật và xử lý các hành vi vi phạm của doanh nghiệp trong các lĩnh vực quản lý Nhà nước”. Trong đó, thanh tra doanh nghiệp là hoạt động của cơ quan quản lý Nhà nước có thẩm quyền nhằm xem xét, đánh giá việc chấp hành pháp luật của doanh nghiệp ở quy mô nhất định, xem xét đánh giá cơ chế, chính sách, pháp luật trong các lĩnh vực quản lý Nhà nước. Kiểm tra doanh nghiệp là hoạt động thường xuyên của cơ quan quản lý Nhà nước có thẩm quyền nhằm xem xét việc chấp hành pháp luật và xử lý hành vi vi phạm của doanh nghiệp trong các lĩnh vực quản lý Nhà nước.

Tuy nhiên, việc cố gắng phân biệt hoạt động thanh tra với hoạt động kiểm tra chỉ có ý nghĩa đối với chủ thể quản lý để xác định các yếu tố pháp lý cho việc tiến hành hoạt động như thẩm quyền, đối tượng, nội dung, phương thức mà không có nhiều ý nghĩa đối với đối tượng chịu sự thanh tra, kiểm tra, đặc biệt khi đối tượng đó là các doanh nghiệp. Đối với doanh nghiệp, hoạt động thanh tra, kiểm tra chỉ thực sự có ý nghĩa khi nó giúp cho doanh nghiệp thực hiện đúng các quy định phức tạp của pháp luật hiện hành, giúp hoàn thiện cơ chế, chính sách tạo sự thông thoáng cho doanh nghiệp phát triển. Đây cũng là một trong những yêu cầu lớn của Đảng và Nhà nước ta hiện nay đối với hoạt động thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp.

Thêm nữa, quy định hiện hành về thẩm quyền thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp tạo ra sự chồng chéo, trùng lặp về thẩm quyền thanh tra, kiểm tra giữa các ngành, các cấp, đặc biệt là trong hoạt động kiểm tra chuyên ngành. Theo quy định pháp luật hiện hành, thẩm quyền kiểm tra doanh nghiệp được xác định trong các văn bản pháp luật về chức năng, nhiệm vụ của cơ quan Nhà nước chịu trách nhiệm quản lý về ngành, lĩnh vực. Ngoài ra, thẩm quyền kiểm tra doanh nghiệp cũng được thể hiện trong các văn bản pháp luật chuyên ngành liên quan đến điều kiện hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp, tiêu chuẩn, kỹ thuật, chuyên môn về ngành, lĩnh vực cụ thể. Điển hình của tình trạng chồng chéo về thẩm quyền có thể kể đến là lĩnh vực quản lý về an toàn thực phẩm. Trong các lĩnh vực quản lý Nhà nước khác cũng xảy ra tình trạng chồng chéo về thẩm quyền thanh tra, kiểm tra giữa cơ quan quản lý Nhà nước ở trung ương và cơ quan quản lý Nhà nước ở địa phương, hoặc giữa các cơ quan quản lý Nhà nước ở địa phương với nhau. Chồng chéo về thẩm quyền thanh tra, kiểm tra bắt nguồn từ chính sự chồng chéo về thẩm quyền quản lý Nhà nước hiện nay. Chủ trương phân cấp quản lý đã được triển khai thực hiện ở nước ta, tuy nhiên, cho đến nay vẫn còn những điểm chưa hợp lý cần tiếp tục được tháo gỡ.

Ngoài ra, hoạt động thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp còn nhiều hạn chế, bất cập như: Nội dung, phạm vi thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp chưa rõ ràng, chưa phù hợp, chưa sát với thực tế, có nơi, có lúc còn vượt khỏi phạm vi thẩm quyền quản lý; hoạt động thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp chưa bảo đảm tính công bằng, công khai, minh bạch, thời gian thanh tra, kiểm tra còn kéo dài gây nhiều phiền hà cho doanh nghiệp; việc ban hành kết luận thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp còn chậm, đặc biệt còn chưa làm rõ được vi phạm của doanh nghiệp, chưa kiến nghị được biện pháp xử lý vi phạm cụ thể; vẫn còn những biểu hiện của tiêu cực, nhũng nhiễu trong hoạt động thanh tra, kiểm tra đối với doanh nghiệp.

3. Giải pháp

Trong bối cảnh cạnh tranh hiện nay, việc tiếp tục đẩy mạnh cải thiện môi trường đầu tư kinh doanh tại Việt Nam chính là yếu tố quan trọng để hỗ trợ cộng đồng doanh nghiệp vượt qua các khó khăn, thách thức, từ đó có thể góp phần tích cực vào sự phục hồi và phát triển kinh tế của Việt Nam trong thời gian tới. Do vậy, hoạt động thanh tra doanh nghiệp cần tập trung thực hiện các nội dung sau:

Một là, cùng với việc hoàn thiện các quy định pháp luật về thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp, cần tổ chức thực hiện tốt công tác tuyên truyền, phổ biến, tập huấn các quy định pháp luật, các nội dung nghị quyết, chỉ thị về hoạt động thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp. Qua đó, nâng cao nhận thức, hiểu biết pháp luật; giúp doanh nghiệp nắm được các quy định của các văn bản pháp luật, quyền và nghĩa vụ của cơ quan nhà nước, của doanh nghiệp để ngoài việc kiến nghị, đề xuất cơ quan có thẩm quyền bảo vệ, doanh nghiệp còn tự bảo vệ mình trước các hành vi tiêu cực, nhũng nhiễu.

Bên cạnh đó, cần triển khai xây dựng tiêu chí quản lý rủi ro chấp hành pháp luật ở từng ngành, lĩnh vực. Khi đó, việc lựa chọn đối tượng để tiến hành thanh tra, kiểm tra không còn phụ thuộc vào đánh giá và ý muốn chủ quan của nhà quản lý mà dựa trên những căn cứ hiện đại, khoa học. Đặc biệt là đã bảo đảm được tính công khai, minh bạch, công bằng - những nguyên tắc vô cùng quan trọng trong hoạt động thanh tra, kiểm tra.

Việc xây dựng các tiêu chí quản lý rủi ro trong chấp hành pháp luật hiện đang được triển khai trong một số ngành, lĩnh vực, tiêu biểu là ngành thuế. Việc áp dụng phần mềm quản lý rủi ro trong ngành thuế bước đầu đã mang lại những kết quả hết sức tích cực, nhận được sự đồng tình của cộng đồng doanh nghiệp. Việc lựa chọn đối tượng để tiến hành thanh tra, kiểm tra không còn phụ thuộc và đánh giá và ý muốn chủ quan của nhà quản lý mà đã dựa trên những căn cứ hiện đại, khoa học. Đặc biệt là đã bảo đảm được tính công khai, minh bạch, công bằng, là những nguyên tắc vô cùng quan trọng trong hoạt động thanh tra, kiểm tra nói chung.

Hai là, các đối tượng được thanh tra, nhất là doanh nghiệp cần phân biệt rõ hoạt động kiểm tra với thanh tra. Hoạt động kiểm tra theo kế hoạch, kiểm tra thường xuyên hoặc đột xuất đối với đối tượng, chịu sự quản lý về việc chấp hành pháp luật về quản lý trong các lĩnh vực, ngành. Hoạt động kiểm tra còn được thực hiện với kiểm tra nội bộ. Đây là hoạt động thường xuyên, trách nhiệm của cơ quan quản lý đối với các cơ quan, tổ chức, đơn vị, cá nhân cấp dưới, thuộc quyền quản lý.

Trong khi đó, hoạt động thanh tra theo hai hướng. Thứ nhất, hoạt động thanh tra hành chính tập trung vào giám sát, đánh giá hoạt động hành chính. Hoạt động thanh tra chuyên ngành chỉ tổ chức ở cấp có phạm vi quản lý nhà nước đủ lớn. Mục đích thanh tra để đánh giá việc tuân thủ chính sách pháp luật trong quản lý nhà nước ở cách ngành, lĩnh vực.

Trên cơ sở nhận thức đúng đắn, phân biệt được rõ các hoạt động thanh tra, kiểm tra, doanh nghiệp có trao đổi với cơ quan thực hiện chức năng thanh tra để phối hợp thực hiện tốt, đảm bảo “thời gian thanh tra, kiểm tra và thực hiện các quy định, thủ tục hành chính nhanh chóng” - 1 trong 10 tiêu chí thành phần của PCI cấp tỉnh.

Ba là, nâng cao vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu trong việc xử lý nhũng nhiều, phiền hà cho người dân và doanh nghiệp. Xác định rõ trách nhiệm của người đứng đầu trong việc tổ chức triển khai thực hiện các chủ trương của Đảng, chính sách của nhà nước; đảm bảo sự nhất quán trong thực hiện chủ trương, chính sách từ tỉnh đến địa phương; phát huy tính năng động, sáng tạo của lãnh đạo các cấp nhằm hỗ trợ, phát triển doanh nghiệp; chịu trách nhiệm trước lãnh đạo tỉnh về các chỉ số thành phần chưa đạt mục tiêu thuộc trách nhiệm cơ quan, đơn vị mình quản lý. Đồng thời, người đứng đầu phải tiên phong, hỗ trợ, đồng hành cùng doanh nghiệp tạo ra môi trường kinh doanh năng động, có cơ chế trong thu hút đầu tư.

Bốn là, tăng cường công tác phòng, chống tham nhũng; kiểm tra việc thực hiện các quy định của nhà nước, tăng cường kỷ luật kỷ cương, nâng cao đạo đức công vụ, xây dựng đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức thật sự trong sạch, đủ năng lực đáp ứng yêu cầu công tác; kịp thời xử lý nghiêm các trường hợp lợi dụng chức vụ, quyền hạn, nhiệm vụ được giao gây khó khăn cho người dân và doanh nghiệp. Kiểm tra, giám sát cán bộ, công chức trong quá trình thực thi công vụ để kịp thời phát hiện, xử lý, ngăn chặn có hiệu quả tình trạng “tham nhũng vặt”, nhũng nhiễu, gây phiền hà doanh nghiệp của một bộ phận cán bộ, công chức.

Năm là, các cơ quan thanh tra xây dựng kế hoạch thanh tra hằng năm theo đúng quy định tại Thông tư số 01/2014/TT-TTCP ngày 23/4/2014 của Thanh tra Chính phủ quy định việc xây dựng, phê duyệt định hướng chương trình thanh tra, kế hoạch thanh tra. Khi ban hành quyết định thanh tra, kiểm tra phải căn cứ vào Kế hoạch thanh tra, kiểm tra hằng năm đã được cấp có thẩm quyền phê duyệt, trừ các cuộc thanh tra, kiểm tra đột xuất khi phát hiện cơ quan, tổ chức, cá nhân có dấu hiệu vi phạm pháp luật hoặc theo yêu cầu của việc giải quyết khiếu nại, tố cáo, phòng, chống tham nhũng do Thủ trưởng cơ quan quản lý Nhà nước có thẩm quyền giao. Thường xuyên theo dõi, tổng hợp, xử lý chồng chéo, trùng lặp trong hoạt động thanh tra.

Sáu là, khắc phục ngay tình trạng chồng chéo, trùng lặp trong hoạt động thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp, cấp có thẩm quyền cần nhân rộng mô hình phối hợp trong xây dựng kế hoạch, rà soát phát hiện chồng chéo tốt ở địa phương như: Thanh tra tỉnh điều phối kế hoạch thanh tra, kiểm tra chung trên toàn tỉnh; xây dựng và thực hiện phần mềm phát hiện chồng chéo, tích hợp thông tin về hoạt động thanh tra, kiểm tra của tất cả các cơ quan chức năng ở địa phương. Nhất là thực hiện nghiêm tinh thần Chỉ thị số 20/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ: Về việc chấn chỉnh hoạt động thanh tra, kiểm tra đối với doanh nghiệp, kịp thời phát hiện, chấn chỉnh và xử lý tình trạng nhũng nhiễu, tham nhũng “vặt” tại cơ sở.

Mặt khác, cần thực hiện tốt việc chia sẻ và kết nối thông tin giữa các cơ quan có thẩm quyền tiến hành thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp. Thông tin về hoạt động thanh tra, kiểm tra từ các ngành, lĩnh vực nếu có dự kết nối tạo thành một cơ sở dữ liệu chung sẽ giúp ích cho quá trình xây dựng kế hoạch, giúp loại bỏ những chồng chéo, trùng lắp, giúp kế thừa các kết quả đã có, giúp phát hiện những lỗ hổng... Trước mắt, cần tiến hành việc xây dựng cơ sở dữ liệu trong từng ngành, lĩnh vực, từng địa phương. Về lâu dài, cần xây dựng cơ chế kết nối, chia sẻ các cơ sở dữ liệu này, tiến tới xây dựng cơ sở dữ liệu chung trong toàn quốc.

TÀI LIỆU THAM KHẢO:

Quốc hội 92022), Luật Thanh tra (Luật số 11/2022/QH15);Chỉ thị số 20/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ: Về việc chấn chỉnh hoạt động thanh tra, kiểm tra đối với doanh nghiệp;

Nghị định số 43/2023/NĐ-CP ngày 30/6/2023 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật Thanh tra;

https://ttt.hanam.gov.vn/Pages/thanh-tra-kiem-tra-doanh-nghiep-o-viet-nam-hien-nay.aspx

https://thanhtravietnam.vn/phong-chong-tham-nhung/giai-phap-phong-ngua-tham-nhung-nang-cao-hieu-qua-thanh-tra-kiem-tra-doanh-nghiep-204171.html

NCS. Nguyễn Trọng Nghĩa

Trường Đại học Kinh doanh và Công nghệ Hà Nội